HISTORIA

Macierz Ziemi Cieszyńskiej, założona 9 listopada 1885 roku, jest jedną z najstarszych i najbardziej zasłużonych organizacji na Śląsku Cieszyńskim. Jej głównym celem od początku było wspieranie i rozwój polskiego szkolnictwa oraz podtrzymywanie ducha polskości w regionie. Pierwszym prezesem został jej założyciel, Paweł Stalmach, wybitny działacz narodowy i społeczny. W ciągu swojej długoletniej działalności, Macierz przeżywała okresy intensywnego rozwoju, jak i przymusowej stagnacji. Dzięki determinacji i przywiązaniu do tradycji mieszkańców Śląska Cieszyńskiego, organizacja przetrwała trudne czasy, kontynuując swoją misję edukacyjną i kulturalną.​

Współcześnie Macierz Ziemi Cieszyńskiej kontynuuje swoją działalność poprzez liczne koła terenowe, zarówno w Cieszynie, jak i w innych regionach Polski. Organizacja angażuje się w kultywowanie tradycji, edukację regionalną oraz wspieranie młodzieży poprzez Fundusz Stypendialny Śląska Cieszyńskiego.

Macierz Ziemi Cieszyńskiej – przeszłość i teraźniejszość

Niewiele jest w Polsce stowarzyszeń, które mogą legitymować się tak długą historią jak Macierz Ziemi Cieszyńskiej. W ciągu ponad 125 lat istnienia Macierz przeżywała dni pełne sukcesów i chwały, okresy przymusowej stagnacji i uśpienia, ale przede wszystkim dni spokojnej, systematycznej i pracowitej działalności. Z pewnością przestałaby istnieć, podobnie jak wiele innych niewygodnych dla powojennych władz organizacji społecznych, gdyby nie wytrwałość, determinacja oraz przysłowiowy etos pracy i przywiązanie mieszkańców Śląska Cieszyńskiego do swojej tradycji.

Macierz to przede wszystkim ludzie – działacze, którzy ją stworzyli i tworzą do dnia dzisiejszego. To także terenowe koła, które codzienną pracą kreują jej współczesne oblicze.

Początki Macierzy – misja Pawła Stalmacha

Początki działalności Macierzy związane są z działalnością Pawła Stalmacha, wielkiego syna śląskiej ziemi, który swą misję sformułował hasłem „narodowość i oświata”.

„Narodowość bez oświaty – pisał Stalmach – nie może się rozwijać i żyć; oświata jest możliwa tylko w narodowej mowie i musi służyć dla dobra narodu. Lud bez oświaty w duchu narodowym musi zginąć”.

Jednym z najważniejszych zadań Macierzy było więc stworzenie polskiej inteligencji i kadry nauczycielskiej. W tym celu 9 listopada 1885 r. powołano Macierz Szkolną dla Księstwa Cieszyńskiego, której celem było utworzenie pierwszego polskiego gimnazjum w Cieszynie. Gimnazjum rozpoczęło działalność w październiku 1895 r. – było to spełnienie marzeń Stalmacha, choć on sam nie dożył tego wydarzenia.

Okres dynamicznego rozwoju (1885–1914)

Pierwszy okres działalności Macierzy koncentrował się na budowie od podstaw polskiej oświaty na ziemi germanizowanej przez administrację austriacką. Dzięki wsparciu wielu darczyńców, takich jak Ignacy Bagieński, Towarzystwo Biblioteki Polskiej w Rumunii czy Piotr Kmita, powstało nie tylko Gimnazjum w Cieszynie, lecz także wiele innych placówek: szkoły ludowe, ochronki oraz seminaria nauczycielskie (np. Seminarium Nauczycielskie w Bobrku). Do roku 1914 Macierz miała już 71 kół i ponad 5100 członków.

Czasy trudne i próby przetrwania (1914–1945)

Wybuch I wojny światowej ograniczył rozwój Macierzy, lecz nie zatrzymał jej działalności. Podział Śląska Cieszyńskiego w 1920 roku doprowadził do rozdzielenia Macierzy na dwie części. Polska Macierz Szkolna w Czechosłowacji oraz Macierz Szkolna w polskiej części regionu rozwijały się niezależnie. Szczególnie bogata działalność kulturalna prowadzona była przez koła Macierzy: świetlice, teatry ludowe, biblioteki, poradnie teatralne czy istniejąca do dziś kostiumernia. Tragiczne lata II wojny światowej przerwały tę działalność, a wielu działaczy zapłaciło najwyższą cenę, ginąc w więzieniach i obozach koncentracyjnych.

Okres powojenny – przetrwanie i nowe otwarcie

Po wojnie Macierz musiała odnaleźć się w nowej rzeczywistości. W 1961 r. Ludwik Brożek trafnie podsumował ówczesną sytuację: państwo przejęło niemal wszystkie funkcje Macierzy. Jednak w 1970 roku stowarzyszenie na nowo ożyło. Przyjęto nowy statut, dzięki czemu działalność zaczęła rozwijać się w kierunku popularnonaukowym, artystycznym i wydawniczym. Od tego momentu dynamicznie rosła liczba członków oraz powstawały nowe koła w Katowicach, Krakowie, Olsztynie, Warszawie i Wrocławiu.

Macierz współczesna – działalność edukacyjna i kulturalna

Dzisiaj Macierz Ziemi Cieszyńskiej liczy ponad 1000 członków skupionych w 27 kołach terenowych. Działają one nie tylko w Cieszynie i na całym Śląsku Cieszyńskim, lecz również poza jego granicami – m.in. w Gliwicach, Krakowie, Olsztynie, Warszawie, Wrocławiu oraz za granicą, szczególnie na Zaolziu.

Macierz realizuje szeroki wachlarz inicjatyw, takich jak:

• Fundusz Stypendialny Śląska Cieszyńskiego, wspierający uzdolnioną młodzież regionu.

• Programy edukacji regionalnej, w tym ważny projekt „Śląsk Cieszyński – mała ojczyzna w Europie”, realizowany we współpracy z Centrum Pedagogicznym dla Polskiego Szkolnictwa Narodowościowego w czeskim Cieszynie.

• Kostiumernia, oferująca bogatą kolekcję strojów teatralnych i regionalnych.

• Centrum Wiedzy o Regionie, które przekazało swoje bogate zbiory do Książnicy Cieszyńskiej, zapewniając tym samym dostęp do cennych źródeł historycznych.

• Działalność wydawnicza, której wizytówką jest „Kalendarz Cieszyński”, zawierający cenne artykuły o historii i kulturze regionu.

Macierz aktywnie współpracuje także z lokalnymi instytucjami kultury, organizując konferencje, uroczystości rocznicowe oraz wydarzenia promujące kulturę regionalną. Przykładem są liczne sesje popularnonaukowe, spotkania autorskie, wystawy i koncerty.

Wizja na przyszłość

W przededniu 100-lecia działalności Macierzy jej prezes Leon Miękina podkreślił:

„Za naczelne zadanie Macierzy na dziś i na jutro można uznać budzenie i rozwijanie umiłowania ziemi rodzinnej. Nie można jednak kochać czegoś, czego się nie zna, dlatego do rangi pierwszoplanowej urasta krzewienie wiedzy o regionie”.

To właśnie te słowa stały się programem działania Macierzy, która wciąż inspiruje współczesne pokolenia do aktywnego poznawania, pielęgnowania i przekazywania dziedzictwa Śląska Cieszyńskiego kolejnym generacjom.

Działalność Macierzy Ziemi Cieszyńskiej wpisuje się w bogate dziedzictwo tego regionu, stanowiąc ważny element kultury narodowej, lokalnej i europejskiej.

wersja

Niewiele jest w Polsce stowarzyszeń, które mogą legitymować się tak długą historią jak Macierz Ziemi Cieszyńskiej. W ciągu swych 125 lat istnienia Macierz przeżyła dni pełne sukcesów i chwały, okresy przymusowej stagnacji i uśpienia a przede wszystkim dni spokojnej, systematycznej i pracowitej działalności. Z pewnością przestałaby już dawno istnieć, podobnie jak wiele innych niewygodnych dla powojennych władz organizacji społecznych, gdyby nie wytrwałość, determinacja oraz przysłowiowy etos pracy i przywiązanie do tradycji mieszkańców Śląska Cieszyńskiego.
Macierz to przede wszystkim ludzie, zastępy działaczy, którzy ja stworzyli i tworzą do dnia dzisiejszego. Macierz to terenowe koła, które codzienną pracą tworzą jej współczesne oblicze.
Jakże skromne i trudne były początki Macierzy i działalność jej prekursora  - Pawła Stalmacha – wielkiego syna śląskiej ziemi. Główny cel, jaki sobie Stalmach  założył,  wyrażał  się  w  haśle  "narodowość  i oświata". "Narodowość bez oświaty - pisał Stalmach - nie może się rozwijać i  żyć; oświata jest tylko możliwą w narodowej mowie i musi służyć  dla  dobra  narodu. Lud bez oświaty w duchu narodowym, musi zginąć".  Potrafił  Stalmach  swe idee ubierać w czyn z żelazną konsekwencją, a co nie mniej ważne, skupił wokół swych idei setki  żarliwych  działaczy,  swoich  następców,  oddanych polskiej sprawie.
Jedną  z  bolączek  trawiących cieszyńskich Polaków, był brak polskiej inteligencji a przede wszystkim polskiego nauczyciela i szkoły.  Zaradzić  temu zamierzał Stalmach przez utworzenie stowarzyszenia,  zbierającego fundusze na założenie pierwszego polskiego  gimnazjum w Cieszynie. "Stalmach wypracował statut mającego powstać nowego towarzystwa - wspominał ks. Jan Sikora - któremu  dał  nazwę  Macierz  Szkolna dla Księstwa Cieszyńskiego. W dniu  9 listopada 1885 r. zwołał, oprócz mnie, dziesięciu zaufanych  mężów  do  siebie,  przedłożył  statut Macierzy Szkolnej i przedstawił  cel  i potrzebę tego towarzystwa, po czym z wielkim zadowoleniem uchwalono założenie Macierzy Szkolnej. Dzień 9 listopada 1885 r. był dniem urodzin naszej Macierzy Szkolnej, która z  maleńkiego  szczepu rozrosła się w potężne drzewo i nie tylko nad gimnazjum, ale nad całym szkolnictwem śląskim roztoczyła swą opiekę  i  to szkolnictwo do tak wysokiego doprowadziła poziomu, że może ono posłużyć za wzór dla całej Polski."
Pierwszy okres działania Macierzy nastawiony był więc na budowę od podstaw polskiej oświaty na ziemi od wieków opanowanej i germanizowanej  przez austriacką administrację. Jeszcze na pierwszym zebraniu założycielskim jego uczestnicy zebrali między sobą kwotę  pięciu  złotych reńskich. Od tego się zaczęło. "Od czasów założenia Macierzy szkolnej - pisał ks. Emanuel Grim - tego Benjaminka,  jak  ją Stalmach nazywał, jedynym jego życzeniem było: doczekać  się chwili otwarcia polskiego gimnazjum i dlatego pracował ze zdwojoną siłą, by jak najwięcej pomnażać fundusz Macierzy."  Na efekty nie trzeba było długo czekać. Szeroką falą napłynęła  pomoc  ze wszystkich dzielnic Polski. Ignacy Bagieński z Odessy  darował  10.000 rubli, Towarzystwo Biblioteki Polskiej w Rumunii  1.711  złotych,  Piotr  Kmita z Warszawy zapisał połowę swego  sporego  majątku.  Po pokonaniu wielu przeszkód i oporów mogło nareszcie  powstać  Polskie Gimnazjum. Pierwszych uczniów przyjęło w październiku 1895 roku. Paweł Stalmach nie doczekał niestety spełnienia swego życiowego marzenia.